Ыраах-чугас аймахтардаах Тэлэкэ Байбал Уус Алдан улууһуттан төрүттээх

«Ыраах-чугас аймахтарбыт» диэн бэрт интэриэһинэй, сонун биэрии саха телевидениетын эфиригэр тахсыбыта син хас да сыл буолла. Биэрии ааптара – Павел Пермяков-Тэлэкэ. «Кини кимий? Ханна төрөөбүтэй?» диэн ыйыталаһааччы да үксээтэ. 

– Бастатан туран, бэйэҥ олоҕуҥ туһунан кэпсэтиэххэ.
– Уус Алдан улууһун Суоттутугар төрөөбүтүм. Ийэм Тандаттан төрүттээх. Абыйык Уйбаан аҕыс оҕолоох улахан дьиэ кэргэнигэр төрдүс оҕонон күн сирин көрбүт. Сурукка киирбит аата-суола – Елена Ивановна Охлопкова-Елискэ, үйэтин тухары Суоттуга «Лена» сопхуоска ыанньыксыттаабыта. Аҕам – Суотту төрүт олохтооҕо Василий Николаевич Пермяков 1 – Тэлэкэ, эбэтэр Суоппар Бааска диэн, оройуон, сопхуос бастакы суоппардарыттан биирдэстэрэ. Бииргэ төрөөбүт төрдүөбүт. Олус эйэлээх, түмсүүлээх, үлэһит дьиэ кэргэҥҥэ улааппыт дьоллоохпут. Хаһыат, сурунаал, кинигэ арахсыспат аргыспыт буолара. Итинник иитиллиибит үөрэҕи ыларбытыгар күүс-көмө буолбута чахчы. Улахаммыт Тамара Васильевна – Алдан улууһун Кураанаҕар терапевт врач. Уоллаах кыыс оҕолоох ыал ийэтэ. Мин кэннибиттэн кыыс Лена Васильевна – Мэҥэ Хаҥалас Маттатыгар орто оскуолаҕа завучтуур, нуучча тылын, литературатын учуутала. Кырабыт Коля Дьокуускайга ДСК электригэ этэ. Хомойуох иһин, этэ дииргэ тиийэбин. Дьылҕа-хаан кинини уонна кэргэнэ Катяны кылгас олохтообута. Икки уоллаахтарын кэргэним Валентиналыын бэйэбит оҕолорбутун кытары тэҥҥэ иитэн-үөрэттэрэн үлэһит оҥордубут. Иккиэн үрдүк үөрэҕи бүтэрэн эрэллэр. Васябыт – икки, Афонябыт үс уол оҕолоох ыал аҕалара. Онон, кэргэммэр Валентинаҕа махталым улахан. Кини кэрэ, сылаас дууһалаах, өйдөөх дьахтар буолан, быраатым аах олохторун салгыыр уолаттара дьон, киһи буоллахтара.
Кэргэним Валентина Алексеевна Ньурба улууһун Ньурбачааныттан төрүттээх. Үрдүк үөрэхтээх алын сүһүөх кылаас учуутала. Мүрү 2 №-дээх, салгыы 1-кы №-дээх орто оскуолаларыгар учууталлыыр. Улахаммыт Саргылаана – юрист, Дьокуускай куорат суутугар үлэлиир. Кэргэннээх, икки уол­лаах. Онон наар уол эрэ сиэннэрдээх баай дьоммут. Уолбут Айдаар Новосибирскайга үрдүк үөрэҕи бүтэрбитэ. Мирнэйгэ “Алмаз-автоматика” тэрилтэ инженер-конструктора. Кырабыт Дайаана 10 кылааска үөрэнэр.

– Павел Васильевич, үгүс киһи эйигин идэтийбит суруналыыс курдук ылынар. Учуутал да диэччилэр бааллар. Туох үөрэхтээххиний? 
– Орто оскуоланы Суоттуга 1977 сыллаахха бүтэрбитим. Сэбиэскэй Армия кэккэтигэр сулууспалаан кэлэн баран, СГУ нуучча тылын салаатыгар үөрэнэ киирбитим. Иккис кууруһу бүтэрэн баран, норуокка “О.Д.Якимов академията» диэн ааттаах суруналыыстары бэлэмниир салааҕа көспүтүм. Ол эрээри 1986 сыллаахха «Нуучча тылын уонна литературатын учуутала» диэн дип­лому туппутум. Оччолорго суруналыыстары бэлэмниир факультет аһылла илигэ. Якимов бастакы үөрэнээччилэриттэн О.Сидоров, В.Луковцев, Б.Павлов, У.Ойуур о.д.а. курдук биллэр-көстөр суруналыыстар тахсыбыттара. 1991 сылтан РФ суруналыыстарын Сойууһун чилиэнэбин. 2011 сыллаахха суруналыыстар Аан дойдутааҕы федерацияларын чилиэнинэн ылыллыбытым. Дойдубар үлэ­лии тахсыахпыттан, Тойон Мүрүбүттэн харыс да сири халбарыйбакка, күн бүгүнүгэр диэ­ри үлэлии-хамсыы сылдьабын. Онон идэтийбит суруналыыс да диэххин сөп бөҕө буоллаҕа.

– “Ыраах-чугас аймахтарбыт” диэн норуот билиниитин ылбыт бырайыак хаһан, хайдах саҕаламмытай?
– Бачча сыллаахха диэн чуо-бааччы эппиэти биэрбэппин. Тус санаабар, киһини дьылҕата олоҕун тухары бэлэмниир быһыылаах. СГУ-гар үөрэнэ сылдьан бастакы практикабын “Саха” ТВ-гар барарга суруттарбытым. “Куолаһыҥ бүтэйэ бэрт, биһиэхэ аһаҕас куоластаах дьон наадалар”, – диэн сыһыарбатахтара. Онон практикабын Саха араадьыйатыгар сонуннартан саҕалаабытым. Иккис сыл практикабын “Эдэр коммунист” хаһыакка барбытым. Ити хаһыакка икки ый үлэлээн, инники идэбин кытта сиһилии билсибитим, сөбүлээбитим. Дипломнайбын “Эдэр коммунист” хаһыат үлэтин ырытан, “биэс” сыанаҕа көмүскээбитим. 1986 сыллаахха үөрэхпин бүтэрбитим. Дойдубар “Ленинскэй тэрийээччи” оройуоннааҕы хаһыакка корреспондентан саҕалаан, кылаабынай редакторы солбуйааччыга тиийэ үлэлээн, хаһыат ис-тас үлэтин барытын билбитим. Типографияҕа, киносетька директордаабытым. Ол быыһыгар чааһынай араадьыйа аһан, 5-6 сыл үлэлэппитим. 2004 сыллаахха улуус телевидениетин үлэһитэ буолбутум. Камеранан бастакы устуулары оҥорбутум. Бииргэ алтыспыт, үлэбэр өйөбүл буолбут кэллиэгэлэрбэр: А.Алексееваҕа, Е.Бочкареваҕа, Е.Аммосоваҕа, А.Лебедевкэ, Г.Сергеевкэ, Д. Сивцевкэ, П.Аргуновка, Д.Сергучевка, Е. уонна И.Окоемовтарга махталым муҥура суох. Кинилэр бэриниилээх, күүстээх үлэлэрин түмүгэр улуус телевидениетэ республикаҕа инники күөҥҥэ сылдьыбыта. “Сир ийэ билбэтин”, “Кыраммыт кырдьык”, “Иччилээх кулууп” диэн толору кээмэйдээх киинэлэри устан, саха телевидениетын эфиригэр таһаарбыппыт. “Мүрү-ТВ” бырайыагын быһыытынан, “Ыраах-чугас аймахтарбыт” биэрии саха телевидениетын эфиригэр тахсыбыта. Көрөөччү сэҥээрбитэ. Нөҥүө сылыгар СГУ-гар бииргэ үөрэммит табаарыһым, Үөһээ Бүлүүгэ М.А.Алексеев аатынан республикатаа­ҕы лицей историяҕа учуутала Н.И.Васильев Хайалаах Алтайга айаҥҥа ыҥырбыта. Уоппус­кам харчыта кэлэн, Алтайга тиийэн устуулары оҥорбутум. Дьон сэҥээрэн: ”Аны ханна бараҕын?” – диэн ыйыталаһаллара. Саха көрөөччүтэ сэргиир диэн, санаам көтөҕүллүбүтэ. Ити сыл тэрилтэм айан харчытын көрөн, Венгрияҕа норуоттар икки ардыларынааҕы Курултаайга кыттыбытым. “Ыча” биэрии бэһис сылын тиһигин быспакка нэдиэлэ ахсын саха телевидениетыгар тахсар.

– Айаннаргын ким үбүлүүрүй?
– Айаммар соҕотох буолбатахпын. Биир өйдөөх-санаа­лаах дьон түмсэн, “Аттила” диэн түмсүүлээхпит. Бастакы бэрэссэдээтэл тюрколог Н.И.Васильев этэ, билигин – А.Томскай. Кини кэпсэтэн айаммыт төрдүн ыпсарар. Сүрүннээн уоппуска, айан харчытын туһана сатыыбын. Итини таһынан спонсордыыр тэрилтэлэр, биэриибин сөбүлүүр дьон көмөлөһө сатыылларыгар үөрэбин, махтанабын. Сороҕор соһуталлар. Олоҥхоҕо “Ноо!” диэн тэптэрэн биэрэр үтүө үгэс баар, тыыннаах курдук… Онон көрөөччүлэрбин хомотуохпун, итэҕэллэрин түһэн биэриэх­пин, албынныахпын баҕарбаппын. Онон “умнаһыттаан”, икки сылга биирдэ урууларбар ыалдьыттыырым “ыарыы” курдук буолла. Биэриибэр түүр төрүттээх, чугас аймахтарбыт олохторун, номохторун, үгэстэрин, сайдыыларын көрдөрөбүн. Тоҕо диэтэххэ, кинилэр тустарынан сахалар билбэппит. Анаан хасыһааччы эрэ билэр. Сэбиэскэй кэмҥэ кинилэри үөрэтии сокуонунан бобуллара. “Пантюркизм” (омугумсуйуу) курдук көрөн, бу норуоттар бастыҥ уолаттарын ытыалаабыттара, хаайыыга “сытыппыттара”. Ол суола-ииһэ өтөрүнэн сүтүө суох. Саҥа сайҕана сатыыр. Дьиҥэр, аймахтарбыт бары Саха сирин билэллэр, уруургууллар, баардарынан көмөлөһөллөр, куруук үөрэ-көтө көрсөллөр.

– Айаннаргыттан саамай өйдөөн хаалбыт түгэннэриҥ? Сөхпүт көстүүҥ?
– Айан барыта интэриэһинэй, бэйэ-бэйэтигэр майгыннаспат. Саамай сатамньыта суох сырыы Хакасияҕа баран кэлиим этэ. Ааспыт сайын көтөөрү сылдьан туох баар докумуоммун, билиэп­пин, харчыбын уордарбытым. Субсидированнай билиэт харчыта төннөрүллүбэт, таах хаалар. Арай “загранпаспорга көһөрүөххэ сөп” диэн буолла. Онтукам Бороҕоҥҥо сытара. Кэргэммэр этэн, кыл-мүччү ол пааспарбын, каартабын ыыппыта. Онон картабар балтараа тыһыынчалаах эрэ Абакаҥҥа көппүтүм. Хакасияҕа, Тываҕа олохсуйбут саха кыргыттарын көмөлөрүнэн сыалбын ситиспитим. Түгэнинэн туһанан, кэргэним биир дойдулааҕар Любаҕа, хакас национальнай музыкатын алыбар ылларбыт Сэргэй Чарковтарга, Тываҕа Кызылга олорор Бороҕон кыыһа Ленаҕа, Бороҕоҥҥо ветстанцияҕа өр сыл суоппардаа­быт Владимир Мышпектарга махталбын тириэрдэбин. Хакас “Түн пайрам” бырааһынньыгын, Салбык курган көмүүлэрин, скифтэр көмүстэрин коллекциятын, Тыва норуотун олоҕун кинилэр көмөлөрүнэн быйыл кыһын көрөөччүлэрбэр бэлэхтээтим. Аны Анкараҕа Ататюрк мавзолейыгар хараллыбыт Э.К.Пекарскай саха тылын тоҕус томнаах тылдьытын туроктыы тылбааһын миэс­тэтигэр устуу долгутуулааҕа. Электроннай көрүҥүн Национальнай библиотекаҕа аҕалан биэрбиппит. Монголия Хархорин куоратыгар сырыы, Күл Тэгин, Тоньукук түҥ үйэтээҕи түүрдүү суруктаах ытык мэҥэ таастарын илэ тутан-хабан көрүү туспа иэйии этэ. Казахстаҥҥа Улуу Укаша Атаа хомуһуннаах холуодьаһа, Киргизия кыһыннары тоҥмот итии уулаах источниктара, Укок принцесса мумията хайдахтаах да киһини сөхтөрөллөр. Аймахтарбыт ааппытын истээт: “Нуучча киһитэ киириэ диэбиппит. Уруубут эбиккин. Тоҕо сахалыы ааттаммаккыт?” – диэн ханан даҕаны эппиттэрэ. Ол иһин кэлин наар аҕам, эһэм ааттарынан Тэлэкэбин дэнэр буолбутум. (Күлэр).
Тэлэкэ туох суолталаах аатый диэ? Эһэм ыҥырыыга сылдьар от охсооччунан биллибит Тэлэкэ Ньукулай диэн. Суолтата – суол тэлээччи. Санаабар, соҕотох хаалбыт уол буоларбынан, ити аат миэхэ көһүөхтээх.

– Тэлэкэ Байбал соторутааҕыта Кытайга сахалары көрдүү барбыт диэн истибитим.
– Балаҕан ыйын 19-тан алтынньы 3 күнүгэр диэри Маньчжурияҕа тахсар сыаллаах Тас Монголияҕа баран кэллим. Дьокуускайга монгол табаарыс­тарым көмөлөрүнэн, “Орхон” университетын учуонайдара аллараанан анал маршрут оҥорбуттара. Чойбалсан куоратынан Кытайга тахсар кыраныыссаны сабаннар, сыалбын сиппэтим. Чойбалсан куоракка Маньчжурияҕа тахсан олохсуйбут монгол, бүрээт аҕа уустарын хасыһар, кыраайы үөрэтэр киһини билсибитим. Цэцэгмэ – нуучча тылын, литературатын учуутала. Маньчжурияҕа олохтоох урууларын 11 сылы быһа үөрэтэн, 18-с көлүөнэҕэ тиийэ булан төрүччү оҥорбут. Кини Кытайга сахаларбыт дэнэр түүрдүү тыллаах, ураты култууралаах дьону көрсүбүтүн эттэ. Ол сахалар Х-рэ Гээгэн гол (Святое озеро) диэн сиргэ түөлбэлээн олороллор үһү. Мин санаабар, сахалыы “Чэгиэн күөл”буолуон сөп. Эһиил сирдээн көрдөрүөх буолла.

– Күл Тэгин, Тоньукук суруктаах таастарын кэпсээн, көрдөрөн тураҕын. Бу сырыыга ханан сырыттыҥ?
– Улуу Монгол империятын төрүттээбит Чингисхан төрөөбүт-үөскээбит сирин көрдүбүт. Дэлуун Болдог – үтүө дойду. Онон өрүс, кини кэрэ миэстэлэрин билистибит. Бы­йыл эфиргэ тахсар кыаҕа суох. Саҥа сезону Турция Каппадокиятын туһунан кэпсээнтэн саҕалаабытым. Салгыы хакас­тар, Тува урааҥхайдар тустарынан биэриилэр буолуохтара.

– Саамай чугас, майгынныыр аймахтарбыт кимнээхтэрий?
– Уустук ыйытыы. Уруулуу омуктарга сылдьан арааһы көрдүм. Кырдьыга да, сорох сирдэргэ олох дойдубар, урууларбар сылдьар курдукпун. Хааным тардара дуу? Генетическэй иэйиим уһуктара дуу? Тус санаабар, биһиги норуоппут, аан дойдуну, киһи-аймах түҥ былыргы цивилизациятын кытта сибээстээх эбит. Ити сирдэргэ үгүстэрэ биһиэхэ майгынныыр материальнай, духуобунай культуралаах, тыллаах-өстөөх, сиэрдээх-туомнаах буолаллар. Омос көрдөххө, уратылар эрээри, ис-иһигэр киир­дэххэ, чинчийдэххэ, сөпсөһөр өрүттэрдээх, сибээстээх буолан иһэллэр. Хайа да дойдуга сахаҕа өйдөнөр аат элбэх. Киргизияҕа – Нарын өрүс, Байкалга – Хорҕой тумус, Хаамар дабаан, Монголияҕа – аатырар Хубсугул күөлэ, түүр тылыгар – Күөх суу. Турцияҕа “Гереме” (Көрүмэ) диэн аһаҕас халлаан анныгар музейга сырыттыбыт. Мусульманнар бу сири сэриилээн ылбыттарын кэннэ, христианнар норуот эрэйин көрбөтүннэр диэн харахтарын хастаабыттар. Ситэритэ “Көрүмэ” диэн ааттыахтарын сөп курдук. Киһи кулгааҕын сымнатар тыллары өбүгэлэрбит үктэнэн ааспыт атахтарын суолун курдук саныыбын. Саха тыла барахсан тыһыынчанан сылларга төрүт өйдөбүлүн сүтэрбэккэ, саха санаата тиийбэт ыраах сиригэр саһан сытар курдук санаан оҕолуу үөрэбин. Наука этэринэн, түүрдэр бэйэлэрин кэмнэригэр улаханнык биллибит дьон этилэр. Хаан аймахтара Хуннар (Күннэр) эмиэ чахчы кыаҕырбыттара. Оттон өссө эрдэтээҥҥи төрүттэрэ Сактар (Сакалар) диэн этилэр. Онон эн-мин дэһэн, бииргэ олоро сылдьыбыт суолбут-ииспит ыраах, чугас аймахтарбыт олохторугар, культураларыгар көстөр.