Сунтаар улууһугар тыа хаһаайыстыбатын боппуруоһа инники күөҥҥэ тутуллар

Сунтаар улууһугар олохтоох дьаһалта сыллааҕы үлэтин отчуота салҕанар. Бары нэһилиэктэргэ, буоларын курдук, үлэни сыаналаатылар. «Кириисис кэми­гэр улууска элбэх тутуу, үтүө түмүк­тээх үлэ барар» диэн туран, нэһилиэктэр олохтоохторо бары биир киһилии «биһириибит» диэн эттилэр.

Улуус баһылыга Анатолий Григорьев салайар бастакы бө­лөҕө отчуоту салгыы Кэмпэндээйи, Күүкэй, Кутана, Аллы­ҥа, Тойбохой уонна Куокуну нэһилиэктэрин олохтоох­торун иннигэр туруордулар. Сылдьыбыт сирбитигэр олох­­тоохтор көрсөр кыһалҕа­лара маарыннаһар эбит. Ол кур­дук онно сибээс мөлтөҕө, иһэр уу боппуруоһа, социаль­най эби­йиэктэри, сүрүннээн оскуо­ланы, оҕо уһуйаанын тут­тары, босхо бэрил­лиэх­тээх эмп суо­ҕа, сыаната ыарахана о.д.а. киирэллэр.

Кэмпэндээйи

Манна дьону долгутар боп­пуруостара үгүс эбит. Ол курдук, олохтоох оскуола учуутала Наталья Тимофеева үгүстэри долгутар боппуруоһу туруорда. Тэрилтэ үлэ­һиттэрин хамнастара Сбер­баан карточкатыгар түһэр эбит. Ону ыла улуус киинигэр киирэл­лэр. Манна да кэлэн кыһалҕаны көр­сөллөр эбит. Биричиинэтэ, бан­­комат Сбер­бааҥҥа эрэ баара буолар. Онно уочарат бөҕөтө. Ол иһин туспа ханна эмэ саатар эбии банкоматы туруоралларын туһунан эттэ.

Олохтоохтор саамай туруорсар боппуруостарынан саҥа оскуола тутуута буолар. Маны хаһыс да сылын туруорсабыт даҕаны, дьыа­ла оннуттан хамсаабат диэн саамай сөпкө кыыһыраллар. Дьиэ­лэрэ олус эргэ буолан сылааһы туппат буолбут. Тымныы күҥҥэ дьиэ кыраадыһа +12 эрэ эбит. Оҕолор тас таҥастаах олорон үөрэ­нэллэр. Итинтэн сыл­таан оҕолор ыарытыйаллар.

Хас сылдьыбыт нэһилиэкпит аайы доруобуйа харыстабылыгар сыһыаннаах элбэх ыйытыы кии­рэр. Ол курдук чэпчэтиинэн туһа­нар дьон босхо бэриллиэхтээх эмп үксэ суох буоларын туһунан этти­лэр. Ону таһынан сыаната ыара­ханын ыйдылар. Онно толору эп­пиэти улуус кылаабынай бырааһа Светлана Иванова биэрдэ. Хомо­йуох иһин, билигин улууспутугар судаарыстыбаннай аптека диэн суоҕунан урбаанньыттар бэйэлэ­рэ сыананы быһан атыылыы ту­раллар. Ол эрэн, олоҕу хааччыйар сүрүн эмтэр сыаналарын үрдэтэн атыылыыр бырааптара суох эбит.

2016 сылга Александр Семенов саҕалааччы пиэрмэр быһыытынан 1,5 мөл. солк. суумалаах Граны ылбыта. Ол үбүнэн нэһилиэктэн 40-ча км тэйиччи сытар Сооруос диэн сиргэ сылгы базатын тэрим­митэ. Билигин онно 40-ча сылгы иитиллэн турар. Онон Кэмпэндээ­йигэ да тыа хаһаайыстыбатын салаата сайдыан сөп эбит диэн эрэх-турах санаа баар.

Чааһынай омук массыыналаах дьон улууспутугар үгүс. Онон сиэттэрэн ки­нилэри долгутар боп­пуруос киирдэ. Билигин Сунтаар­дааҕы АЗС 95-тээх бензины карточканан эрэ кутар эбит. Онон дьон онто суох буолан куттарбат­тарыгар тии­йэллэр. Бу балаһыан­ньа көнүө дуо диэн боппуруос бэ­рилиннэ. Онно Анатолий Васи­льевич 95-тээх бен­зин улууспуту­гар аҕыйах кэлэрин иһин итинник дьаһаммыттарын туһунан эттэ. Ити боппуруоһу бы­һаарарга үлэлэ­һиэхпит диэтэ.

Күүкэй

Манна ордук элбэх боппуруос нолуогу төлөөһүҥҥэ киирдэ. Онно Арассыыйа нолуокка сулууспатын СӨ оройуоннар икки ардылары­нааҕы 3 №-дээх иниспиэксийэтин начаалынньыга Владислав Скря­бин эппиэттээтэ, өйдөммөт түгэн­нэри быһааран биэрдэ. Дьон өйдөөбөтө үгүс эбит. Ол курдук сорохтор нолуоктарын иккилиитэ эҥин төлөөбүттэр. Ону хайдах тө­нүннэриэххэ сөбүн туоһуластылар.

Босхо эминэн хааччыллыы мөл­төҕүн туһунан манна эмиэ эти­линнэ. Доруобуйаларынан хаач­чахтаах дьон быйылгыттан өссө биир кыһалҕаны көрсөр буолбут­тар. Ол курдук инбэлииккэ тахсы­быт дьон доруобуйаларын көрөн, болдьохторун уһатар МСЭ (меди­ко-социальнай экспертиза) биһи­ги улууспутугар кулун тутартан үлэтин тохтотор буолбут. Инники­тин кыһалҕалаах дьон МСЭ-ны Мииринэй куоракка барар буол­буттар. Дьиҥэр, улуустааҕы киин балыыһа дьаһалтата маны утар­сыан сөп этэ. Улууспутугар элбэх инбэлиит дьон баар ээ. Кыаҕа суох киһи экспертизаны кыайан аас­пакка, мантан инньэ биэнсийэлэ­риттэн көрө матыахтара турдаҕа.

Кутана

Сүөһүлээх дьон үгүстэрэ үүттэ­рин туттараллар эбит. Ол эрэн, бигэ кимиэхэ туттарыахтаахтарын үчүгэйдик билбэттэр. Ону интэ­риэһиргээн ыйыттылар. Билигин улууспутугар үүтү тутар 7 тэрилтэ баар эбит. Ааспыт сылга нэһи­лиэнньэттэн үүттэрин алтынньыга тутан бүппүттэр.

Оскуола учуутала Семен Ан­дреев киин хочуолунай кыаҕын толору туһанарга ыҥырда. Манна үгүс ыал уотунан ититиниигэ кии­рэн олорор. Ол гынан баран уотта­рын кыамтата олус мөлтөх. Онно эбии баһаарынай өттүнэн куттал­лаах буолуон сөп. Итини барытын учуоттаан, ыаллары киин хочуо­лу­найга холбуур ордук табыгас­тааҕын ыйда.

Үгүс нэһилиэккэ курдук манна эмиэ сибээс мөлтөҕө ыйылынна. Сатанар буоллаҕына нэһилиэккэ “Билайны” таһынан иккис атын операторы киллэрэр кыаллыа дуо диэн ыйыттылар. Маны суотабай оператор бэйэтэ эрэ билэр.

Иван Федоров кулууп дьиэтэ тутуллубута 50-тан тахса сыл буол­бутун этэн туран, саҥа култуура киинин тутар туһунан толкуйдуох баара диэтэ. Бу аҕыйах сыллаа­ҕыта “Айан-суол” тэрилтэ көмөлө­һөн кулууп хапытаалынай өрөмүөнү ааспыта. Ол эрэ көмөтүнэн этэҥ­ҥэ үлэлии турарын туһунан этти­лэр.

Саас уонна күһүн өрүс хаайар кэмигэр уҥуор сытар нэһилиэктэр үгүс кыһалҕаны көрсөллөр. Ордук тиэхиньикэлээх дьон эрэйдэнэр. Ити өрүс уҥуор биир да АЗС суо­ҕуттан тахсар. “Айан-суол” тэ­рилтэ дириэктэрин солбуйааччы, оройуон Сэбиэтин дьокутаата Михаил Ев­сеев бу боппуруоска “Туймаа­да­ны” кытта үлэлэһэр ордук буолуо­ҕун эттэ.

Аллыҥа

Нэһилиэккэ аҕыйах сыл иһигэр үгүс саҥа эбийиэк үлэҕэ киирэн, олохтоохтор настарыанньалара үчүгэй. Ол да буоллар, кыһалҕалар эмиэ бааллар. Холобур, оскуолаҕа массыыналара суох. Инньэ гынан, онно-манна баралларыгар-кэлэл­лэригэр эрэйи көрсөллөр. Саас аайы 11-с кылаас үөрэ­нээччилэрэ ЕГЭ туттара Тойбохой­го барал­лар. Онно массыыналаах дьону көрдө­һөн бараллар эбит. Ону таһынан оҕолор араас күрэхтэргэ, кэмпи­риэнсийэлэргэ кыттыахтарын наада.

Манна тыа хаһаайыстыбатыгар сыһыаннаах үгүс боппуруос киир­дэ. Билигин нэһилиэк аайы дьоҥҥо элбэх тиэхиньикэ баар. Онно саппаас чааһы буларыҥ ыарахан эбит. Ол иһин улуустааҕы тыа хаһаайыс­тыбатын управле­ниета сайаап­канан наадалаах саппаас чааһы куо­раттан эбэтэр Аллараа Бэс­тээхтэн аҕалан, удамыр сыанаҕа батарыан сөп дуо диэн ыйыттылар. Управление на­чаа­лынньыга Иван Тихонов бу боппуруос кыал­лыан сөп диэтэ.

Сүөһүлээх дьон бэтэринээр өҥөтө аһара сыа­налааҕын этти­лэр. Сылга биир­дэ хайаан да көр­дө­рүөхтээх эбит­тэр. Сыананы ким быһарын интэ­риэһиргээтилэр. Ону сэргэ эбии аһылык туһунан ыйыттылар.

Эдэр испи­сэлиистэр оло­рол­­лоругар саҥа уопсай дьиэ тутуу­тун туруорустулар. Баар дьиэ эр­гэр­битин эттилэр. Тутуу “Үтүө дьыа­ла» хамсааһын нөҥүө ыытыл­лыан сөбүн ыйдылар. Тутуллар түгэнигэр көмө буолуохпут диэн эрэннэрдилэр.

Олохтоохтор иһэр ууларын Бэс күөлтэн бастан олороллор эбит. Онно барар суолу ситэ туталла­рыгар көрдөстүлэр.

Тойбохой

Билигин манна 2 оҕо саада баар. Онно 110 оҕо сылдьар. Дьиэлэрэ эргэрбитинэн 120 миэстэлээх оҕо саадын тутуутун туруорсаллар. Билигин бу боппу­руос үөрэтиигэ сылдьар эбит. Балыыһаны атын сэнэх дьиэҕэ көһөрүү үөрэтиллэ сылдьар.

Тойбохой сыһыыта күрүөлэниэ дуо диэн ыйытык киирдэ. Аллы­ҥаҕа курдук манна эмиэ бэтэри­нээрдэр өҥөлөрө ыараханын туһунан эттилэр. Эмп сыаната сыллата үрдүү турарын ыйдылар.

Манна эмиэ киин хочуолунайга холбонуохтарын баҕарар дьон үгүс. Татьяна Михайлова улууспу­тугар онкологиянан ыал­дьар дьон үксүүр кутталлааҕынан, киин балыыһаҕа бастайааннай төрүккэ үлэлиир онколог баар буолуохтаах диэн санаатын эттэ.

Куокуну

Нэһилиэк олохтооҕо Николай Гаврильев иһэр уу ыстаансыйатын ситэрэ охсон, үлэҕэ киллэрэллэ­ригэр баҕарда. Кини билигин муус уутун иһэрин, онто ньамах амтаннааҕын туһунан эттэ.

Бары билэрбит курдук, нэһи­лиэк өрөспүүбүлүкэ биир улахан тыа хаһаайыстыбатын тэрилтэтин – “Кириэстээх» ТХПК отделениета буолар. Манна аҕыйах сыллааҕыта сүүһүнэн сүөһү турар саҥа хотон тутуллубута. Сайынын элбэх үүнүүнү биэрэр Табаҕа буолата баар. Инньэ гынан, олохтоохтор тэрилтэлэрэ оҥорон таһаарар бородууксуйаларын сөбүгэр сыанаҕа атыылаһан, аһаан-сиэн олорор буолуохтаах этилэр. Ону баара балаһыанньа киһи күүппэ­тэх өттүнэн буолан таҕыста. Куо­кунулар “Кириэстээх” ТХПК оҥо­рон таһаарар бородууксуйатын сиэбэттэр эбит. Атыыга эмиэ суох. Маны истэн баран улуус баһылыга Анатолий Григорьев ТХУ начаалынньыга Иван Тихонов­ка маны быһаарарыгар соруйда. Онон, кылгас кэм иһигэр олохтоох­тор остуолларыгар бэйэ боро­дууксуйата баар буолуо диэн эрэ­нэбит.

Соторутааҥҥа диэри нэһилиэк­кэ улуус кииниттэн нэдиэлэҕэ үстэ оптуобус сылдьара. Онон олохтоох­тор туох да кыһалҕата суох наа­даларыгар сылдьаллара. Били­гин АТП балаһыанньата ыараан, оптуобус сылдьыбат буолбут. Кы­һалҕалаах дьон улуус киинигэр кэлэ-бара биир тыһыынча солк. сылдьаллар эбит. Онон кинилэр улуус баһылыгар оптуобус сырыы­тын сөргүтэригэр эттилэр.

Хас да нэһилиэккэ улууспутугар урукку курдук мелиорация тэрил­тэтин тэрийэр туһунан эттилэр. Кэнники сылларга күүстээх үлэ баран, элбэх ходуһа уута түстэ. Билигин олор кууран, туһаҕа тах­сан эрэллэр. Ону сэргэ дулҕалаах сир элбэх. Ону күттэрэргэ көмө наадатын эттилэр. Билигин нэһи­лиэк резервэтигэр баар сир дул­ҕатын босхо астараллар эбит. Чаа­һынайдар харчыга астарыахтарын сөп. Үгүстэр ону ыарырҕаталлар.

Кэпсэтиигэ бэйэтин санаатын нэһилиэккэ ытыктанар Клавдий Михайлов эттэ. Чуолаан кини ыһыы иэнин 1800 гектарга диэри элбэтэргит буоллар, үгүс үлэ миэс­тэтэ тахсыах этэ диэтэ. Билигин быраҕыллан сытар баа­һына элбэҕин туһунан этэр. Өссө кини тэрилтэлэр бэйэ-бэйэлэрин кытары сиэптэһэн үлэлииллэрэ наадатын туһунан эттэ. Оччотугар үлэ өссө тахсыылаах буолуоҕун ыйда.

Сылдьыбыт нэһилиэктэрби­тигэр олохтоохтор улуус дьаһал­тата 2017 сылга ыыппыт үлэтин биһирииллэрин биллэрдилэр. Инникитин да бу курдук кимии­лээхтик үлэлииллэригэр-хам­сыыл­ларыгар баҕа санааларын эттилэр.

Кыһалҕалаах боппуруостарын туруорустулар

Улуус баһылыгын бастакы солбуйааччы Н.П.Александров салайар бөлөҕө иккис күҥҥэ Бү­лүүчээҥҥэ, Наахараҕа, Ки­риэстээххэ сырытта.

Бүлүүчээҥҥэ

Быйыл саамай уһук сытар Бү­лүүчээн нэһилиэгиттэн саҕалаа­ты­быт. Төһө даҕаны 11 чаастан саҕаламмытын иһин, 80 киһи кэл­бит. Мунньаҕы нэһилиэк баһылыга Геннадий Васильев ыытта. Бөлөх салайааччыта Николай Павлович оруобуна биир чаастаах дакылаа­тыгар суруммут кумааҕытыгар, тиэ­киһигэр соччо-бачча наадый­бакка, үксүн бэйэтин тылынан кэп­сээбитин саалаҕа мустубут дьон чуумпуран олорон сэргээн иһит­тилэр. Ыраах сытар нэһилиэк диэх курдук ыйыталаһаллара, чуолкайдаһаллара элбэх. Сүнньү­нэн маннык боппуруостары ыйыт­тылар: Кириэстээх-Бүлүүчээн суо­лун хаачыстыбатыгар, «АЛРОСА» дивидениттэн киирбит харчы хай­дах туһаныллыбытыгар, Сунтаар­тан Өлүөхүмэҕэ диэри суол оҥо­һуллуутугар, электроуот мөлтөҕөр, сайыҥҥы оҕо сынньалаҥын тэ­рийиигэ иккис лааҕыр аһыллыы­тын, кэмигэр кэлэн быстыбат үүт харчытын, сүөһүнү сиэмэлээһин боппуруоһун, уматыгынан хааччыл­лыыны уо.д.а.

Бүлүүчээннэр туруорсуулара маннык: Наахараҕа КТП-35/10 сүрүн подстанцияны тутуу, спор­тивнай-чэбдигирдэр комплекс, фекальнай тиэхиньикэни атыыла­һыыны, кыһыҥҥы өттүгэр Кириэс­тээхтэн Бүлүүчээҥҥэ диэри суолу көрүүнү-истиини, «Чуораанчык» оҕо саадын дьиэтин хапытаа­лынай өрөмүөнүн, сыбаалканы кү­рүө­лээһини, ууну ыраастыыр ыстаан­сыйаны үлэҕэ киллэриини, ба­лыыһа дьиэтин хапытаалынай өрөмүө­нүн, Наахара-Бүлүүчээн суолун ситэриини, Агдары үрэҕин муос­татын тутууну.

Наахараҕа

Эбиэт кэнниттэн Наахараҕа тиийдибит. 19 киһи кэлбит. 9 нэ­һилиэги көрөр-истэр учаскуобай­дара, Смоленскайтан кэлэн би­һиэхэ үлэлии сылдьар нуучча ньур­гун уола Николай Иванов мустубут дьоҥҥо бэйэтин үлэти­нэн иһитиннэрии оҥордо. Кини ордук арыгылааһын боппуруоһу­гар тохтоото. Ааспыт бытарҕан тымныы күннэригэр арыгылаан баран үс киһи тоҥон өлбүтүн кэп­сээтэ. Арыгыны сокуоннайа суох кистээн «туочукаларга» атыылаа­һын ыстарааба урут 1500 солк. эбит буоллаҕына, билигин сокуон кы­таатан, 30000-50000-чаҕа диэри улааппыт.

Бөлөх салайааччыта Н.П.Алек­сандров дакылаатын истэн баран, олохтоохтор ыйытыыларын, кэпсэ­тиилэрин бииргэ ыыттылар. Нэһи­лиэк биир ытык кырдьаҕаһа, бэйэ­тин кэмигэр өр сылларга бири­гэдьиирдээбит В.С.Алексеев сиэмэлээһиҥҥэ саха оҕуһун туттар наадалааҕын эттэ. Кини түмүгэр тыа хаһаайыстыбатын бары үлэ­лэригэр, холобура, сүөһүнү, сыл­гы­ны, табаны көрүүгэ нолуок олох тутуллуо суохтааҕар бэйэтин санаатын билиһиннэрдэ. Уруккута нэһилиэк баһылыга, билигин бочуоттаах сынньалаҥҥа олорор П.А.Игнатьев Бүлүүчээҥҥэ диэри суолу ситэри оҥорууну, уопсайы­нан улууспутугар сүөһү ахсаана аҕыйаабытын, баһылыктар баста­тан туран тыа хаһаайыстыбатын үлэтинэн дьарыктаныахтаахтарын, нэһилиэк тыа хаһаайыстыбатыгар исписэлииһэ үлэлээбэтин, кэмит­тэн кэмигэр туох үлэни ыытарын нэһилиэнньэҕэ иһитиннэрбэтин, улууспутугар элбэх тутуу барбы­тын, Сунтаар сэлиэнньэтэ кэҥээн иһэрин, уулуссалары электричес­кэй уотунан сырдатыы элбээбитин кэпсэттэ.

Олохтоохтор улуус дьаһалта­тыгар маннык боппуруостары туруорустулар: саҥа хочуолунай тутуутун, Микиисэ Уус саҥа мик­рооройуонун электрическэй уоту­нан хааччыйыыны, биэлсэрискэй-акушерскай пуун өрөмүөнүн, суо­табай сибээһи, цифровой тэлэ­бии­дэнньэни, мелиоративнай үлэ ыытыл­­лыытын, Кириэстээхтэн оптово­локно тардыллыытын.

Кириэстээххэ

Отчуоту туруоруу 6.30 чаастан саҕаланна. Урукку өттүгэр тым­ныытынан аатырбыт култуура дьиэтэ кур бэйэтэ кубулуйбатах. Кэлбит дьон бары истээх сонно­рун кэтэн, үллэччи таҥнан оло­роллор. Олохтоохтор үксүлэрэ тымныыттан саллан саала түгэҕэр үрдүк сиргэ кэчигирэспиттэр.

Улууска биир биллэр энтузиаст үлэһит, Саха сиригэр бастакы көс­түбүт алмаас мусуойун дириэктэ­рэ М.Х.Конобулова Сунтаарга маҥнайгы бирилийээн кырыы­лам­мыта 25 сылын бэлиэтээһин тэ­рээ­һиннээхтик ыытыллыбытын, бастакы алмаас көстүбүтэ 70 сыл­лаах үбүлүөйүн бэлиэтээһини, манан сибээстээн иккис кинигэ тахсыахтааҕын сиһилии кэпсээтэ. Кириэстээх нэһилиэгин дьокутаа­та А.Н.Данилов култуура дьиэтэ 1984 сыллаахха тутуллубутун, акылаата олус эргэрбитин, фойеҕа +4 эрэ кыраадыс сы­лаас буола­рын, үлэһиттэр тым­ныйан, тоҥон сотору-сотору ыалдьалларын, тымныы кул­туура дьиэти­гэр дьон-сэргэ мустубатын этэн туран, улуус дьаһал­татыттан хапы­таалынай өрө­мүөҥҥэ 400000 солк. наада­тын эттэ. 80 сааһыгар сылдьар улууспут биир ытык-мааны тумус туттар киһибит, итэҕэһи-быһаҕаһы чаҕыйбакка малтаччы этэринэн уратылаах М.И.Коколов этиитэ бу да сы­рыыга болҕомто киинигэр турда. Кини сүнньүнэн фе­де­ральнай суол хаачысты­батыгар, тыа хаһаа­йыстыба­тын үлэтэ олох мөлтөөбү­түн, сүөһүбүт ах­саан өттүнэн эбил­либэтин, сирбит-уоппут хаһаайы­на суох хаалбытын, тө­рүөх кыайан ылыллыбатын, сылгыга суб­сидия көрүл­лүбэтин, идеологическай үлэ олох хаалбы­тын, баһылыктар элбэх бириэмэ­лэрэ уһун, синньи­гэс мунньахтарга барарын, элбэх ыал, үгүс үлэһит быстар мөлтөхтүк олороллорун, улуус дьаһалтатын аппараата наһаа үллүбүтүн, бүд­дьүөт үбүн-харчытын кэмчи­лээн туттуллуохтаа­ҕын туһунан бэйэтин санаатын аһаҕастык эттэ-тыынна.

Кэпсэппит дьон Кириэстээх ор­то оскуолатын тутуутун «АЛРОСА» АК бу сыллааҕы дивиденин хар­чытыттан үбүлээһини, «Саргы тү­һүлгэтэ» култуура дьиэтин өрө­мүө­нүгэр үбүнэн-харчынан көмө­лөһөрү, Кириэстээхтэн Соколинай Косаҕа диэри суол оҥоһуутун үбүлээһини уо.д.а. боппуруостары туруорустулар.

Бүлүүчээн, Наахара, Кириэс­тээх нэһилиэгин олохтоохторо улуус дьаһалтата ааспыт сыллаах үлэтин биир санаанан биһирээ­тилэр.

Толооҥҥо

Отчуоту истээри, араас боппу­руостары туруорсаа­ры 20 киһи кэлбит. Олохтоохтор ордук интэ­риэ­һиргиир уонча боп­пуруоһу ыйыттылар: ууну ыраас­тыыр ыстаансыйаны, интэриниэт түргэ­тииригэр оптоволокно сити­мэ тардыллыытын, биэлсэ­рис­кэй-акушерскай пуун дьиэтэ тутуллуутун, Сунтаарга 4 кыбар­тыыралаах тулаа­йах оҕолор оло­рор дьиэлэрэ туох биричиинэттэн сууллубутун, бу боппуруос хайдах быһаарыллан эрэрин, Сунтаар сэ­лиэнньэтигэр уруккута бэкээринэ таас дьиэтин өрөмүөннээн, саҥардан, туһаҕа таһаарыыны о.д.а.

Кэпсэтиигэ бастакынан тыл эп­пит тыа хаһаайыстыбатын исписэ­лииһэ К.И.Попов кыра нэһилиэк­тэргэ анал бырагыраама суох буо­лан, биир даҕаны бырайыакка кыттыбаттарын, истэр тухары эл­бэх үп-харчы «Кириэстээх» ТХПК эрэ бэриллэрин, ордук саҥа ыал­лар, кыра хамнастаахтар дьиэни-уоту туттар кыахтара суох буолбу­тун, билигин аҥаардастыы маты­йыраалга эрэ 700000 солк. бара­рын, онон сибээстээн саҥа үлэ­лии кэлэр исписэлиистэргэ уоп­сай дьиэлэри тутууну эттэ. Мусуой дириэктэрэ Л.А.Афана­сьева маннык диэтэ:

– Икки улахан нэһилиэк икки ар­дыгар олоробут эрээри, мобиль­най сибээспит суох. Сороҕор бөһүөлэк киирэр аартыгар суолга уонна бөһүөлэк уһугар ыраас сиргэ суотабай сибээс холбонор. Федеральнай суолтан чугас олорорбутунан, оптоволокно тардылларын туруорсабыт. Сыл аайы диспансеризацияны ыытал­лар. Сунтаартан биһиэхэ быраас­тар тахсыбаттар. Онон бэйэбит киирэбит. Киирэргэ, тахсарга суолбутугар олус эрэйдэнэбит, саатар көрдөрөн бүттэхпитинэ туһааннаах быраастар түмүгүн эппэттэр. УЗИ-га түһэрбитигэр Кутанаҕа эбэтэр Элгээйигэ бара­быт. Нэһилиэк дьонун биир улахан хом санаатын тириэрдэбин: нэһи­лиэкпит 100 сылын бэлиэтиир улахан өрөгөйдөөх үбүлүөйбүтү­гэр суолта биэрэн улуус дьаһал­татыттан биир даҕаны баһылык, оннооҕор көннөрү исписэлиис даҕаны тахсыбатаҕа хомолтолоох.

Хадаҥҥа

Сырдык, сылаас култуура дьиэ­тэ диэн манна баар эбит. Дьон-сэргэ кэлиитэ даҕаны үчүгэй. Лоп курдук 3 чаастан отчуот саҕаланна. Хаданнар бастакы боппуруоһунан хаһан элбэх функциялаах комплекс тутуллуутун ыйытты­лар. Толооҥҥо кэпсэтии, туруор­суу бэрт холкутук барбыт буолла­ҕына манна биһи­гини барыбытын соһуттулар. Бэ­йэ­тэ этэринэн «39 саастаах, үрдүк үөрэхтээх» А.В. Гри­горьева тута уонча боппуруоһу ыйытан ууга-уокка түһэртээтэ. “Нэһилиэк­пи­тигэр 25 сылга туох да уларыйыы барбата, суол-иис олус мөлтөх”, – диэн саҕалаата бэйэтин боппуруо­һун. Бары нэһи­лиэктэргэ сөмөлүөт түһэр, көтөр бы­лаһааккаларын саҥар­дан, аччы­гый авиацияны сайыннарыыны, күһүн, саас өрүс хаайта­рыы­тыгар суол-иис тохтуу­рунан, инникитин өрүскэ муоста тутул­луохтааҕын, Сунтаар сэлиэн­ньэ­тин уулуссалара олус куһаҕа­нын, тротуардара суоҕун, нэһилиэк уулуссаларыгар электрическэй лаампалар хаһан ыйаналларын, пенсионнай пуонда управление­тыгар биирдэ сылдьан ыспыраап­каны бэркэ эриһэн ылбытын, үлэ­һиттэргэ болҕомтото суох сыһыан­на­һалларын эттэ-тыынна. Бэйэтэ бэйэтиттэн собуоттанан, кыйаха­нан: «Булгуччу эппиэттээҥ, эбэ­һээт итини боротокуолга суруйуҥ», – диэн дьаһайталаан эрэрдии тутунна.

Кини ыйытыыларыгар туһаан­наах исписэлиистэр, иккис бөлөх салайааччыта Николай Павлович толору, киһини итэҕэтэр эппиэттэ­ри биэрдилэр. «Кэнчээри» оҕо саадын сэбиэдиссэйэ В.В.Степа­нова өрөмүөн үлэтигэр улуус дьа­һалтатыттан 600000 солк. үп-харчы бэриллэн бэрт элбэх үлэ ыытыл­лыбытыгар улуус дьаһалтатын баһылыга А.В.Григорьевка, үөрэ­ҕирии управлениетын начаалын­ньыга Г.М.Еремеевкэ улаханнык махтанарын эттэ. Билигин оҕо саадыгар толору хааччыллыыны киллэрэргэ өссө 600000 солк. наадатын, эдэр исписэлиистэр олороллоругар уопсай дьиэ тутуутун туруоруста. Итини сэргэ нэһилиэккэ билигин сүүрэ сыл­дьар уу массыыната олус эргэр­битин, элбэхтик алдьанарын этэн туран уу баһар саҥа массыына наадатын эттилэр.

Сылдьыбыт икки нэһи­лиэк­тэрбитигэр олохтоохтор эмиэ улуус дьаһалтата 2017 сылга ыыппыт үлэтин биһирээтилэр.

«Элбэх тутуу, үтүө түмүктээх үлэ барар»

Сунтаар улууһун 2017 с. үлэ­тин отчуоттуур үһүс бөлөҕүн улуус баһылыгын социальнай уонна имиджевэй бэлиитикэҕэ солбуйааччы Ульяна Попова са­ла­йан сырытта. Бөлөх тохсун­ньу 23 күнүгэр, былаан быһыы­ты­нан, Элгээйи, Күндэйэ, Ус­тье нэһилиэктэригэр сылдьыах­таах этэ эрээри, кэккэ бири­чиинэлэринэн отчуот күнэ-дьыла, сырыытын хайысхата ула­рыйан Элгээйигэ уонна Күндэйэҕэ ыытылынна. Сарсы­ныгар Тэҥкэ, Бордоҥ, Илим­ниир, өйүүнүгэр Туойдаах, Хо­ро, Устье нэһилиэктэрин олох­тоохторо улуус сыллааҕы үлэ­тин түмүгүн билистилэр, сүрүн ыалдьар боппуруостарын ту­руор­дулар. Нэһилиэктэргэ Улья­на Дмитриевна чаас аҥаа­рыттан ордук дакылаат аахта, үксүн боппуруостарга иккилии, кэпсэтиигэ үстүү мүнүүтэ бэри­линнэ.

Элгээйи нэһилиэгэр ааспыт сыллаах үлэ түмүгүн истэ 103 киһи сырытта. Нэһилиэк баһылыга Гав­рил Яковлев регламеҥҥа ыйыты­гы 2, этиини 3 мүн. туруорбутун олохтоохтор ылыннылар. Ульяна Дмитриевна улуус дьаһалтата 2017 сылга туох үлэ барбытын туһу­нан билиһиннэрбитин кэннэ олохтоохтор биир-биир ыйытыы­ларын туруордулар. Ол курдук, «Элгээйи» ПК иэһин, «АЛРОСА» АХ 2%-наах дивиденэ хас суума буоларын, гериатрическай ба­лыы­һа, Сунтаар улууһугар биллэ­рил­либит Бэйэ оҥорон таһаарар бородууксуйаны сайыннарыы сы­лыгар туох үлэлэр барыахтаах­тарын уо.д.а. туһунан туоһулас­тылар. Борис Габышев уонна эт-үүт кэмбинээтин дириэктэрэ Про­копий Акимов тыа хаһаайысты­бата болҕомтоҕо ууруллуохтааҕын, үрдүктүк тутуллуохтааҕын эттилэр. Үүтү туттарыы квотата аҕыйаҕа сүөһүнү элбэтэргэ табыгаһа суо­ҕун бэлиэтээтилэр. Элгээйилэр, маны таһынан, кулун тутар 6 күнү­гэр Уйбаан Нуолур төрөөбүт кү­нүгэр аһыллыахтаах бибилэтиэ­кэҕэ саҥа миэбэл, оҕо спортивнай оскуолатын филиалын туруорсал­лар. Почта, интэриниэт бы­таан­нара дьон өссө биир кыһалҕата эбит.

Күндэйэҕэ нэһилиэнньэттэн улахан ыйытыы киирбэтэ. Олох­тоохтор нолуок, үүт туттарыытын, сылгы сиир бурдугун тустарынан ыйытыылары биэрдилэр. Күндэ­йэ орто оскуолата эһиил 100 сы­лын туоларыгар алта сыллааҕыта үлэҕэ киирбит таас оскуолала­рыгар өрөмүөн үлэтин, икки куой­ка­лаах учаскуобай балыыһала­рыгар эбии миэстэ туруорсаллар. Күндэйэ нэһилиэнньэтин ахсаана 800-тэн тахса, оттон балыыһа куой­катын элбэтиигэ нэһилиэнньэ ахсаана 1000-тан тахсар эрэ буол­лаҕына 6 куойкаҕа диэри элбиир. Кэпсэтиигэ нэһилиэк кырдьаҕас олохтооҕо Михаил Аввакумов кэн­ники кэмҥэ Сунтаар улууһун спорт­­сменнара, чуолаан тустуук­тар ситиһиилэриттэн, улуус салал­татыттан успуорт өттүгэр улахан болҕомто уурулларыттан астым­мытын этэн туран, улуус дьаһал­татын үлэтин «биһириибин» диэн сыаналаата.

Иккис күҥҥэ үһүс бөлөх отчуо­тун Тэҥкэ нэһилиэгиттэн саҕа­лаата. Тэҥкэлэр уруккаттан ту­руор­сар боппуруостара суотабай сибээс буолар. Нэһилиэнньэтэ аҕыйах буолан биир да суотабай оператор бэйэтин өҥөтүн холбоо­бот эбит. Бу тэйиччи сытар нэһи­лиэккэ уот бардаҕына туох баар сибээс, төлөпүөн буоллун, ин­тэ­ри­­ниэт буоллун, барыта арахсан хаалар. Онон уот линиятыгар саа­хал таҕыстаҕына ыаллыы сытар Бордоҥҥо эрэ баран туһааннаах сулууспаларга биллэрэллэр. Тэҥ­кэлэр өссө биир туруорсуула­рынан култуурунай-спортивнай комплекс буолар.

Бордоҥҥо ааспыт күһүн буол­бут быыбарга баһылыгынан Гав­рил Черепанов талыллыбыта. Бор­доҥ орто оскуолата тымныытын, оҕолор үөрэнэр усулуобуйалара суоҕун иһин былырыын 1 мөл. 600 тыһ. солк. суумаҕа өрөмүөн ыытыл­лыбытын үрдүнэн оскуола дьиэтэ син биир тымныы эбит. Оскуола дириэктэрэ Вячеслав Григорьев маннык балаһыанньаны туоратар­га улуустан көмө көрдөс­тө. Саас­таах дьон ватсап нөҥүө тарҕанар араас буолар-буолбат информа­ция­лары ааҕан сонньу­йалларын биллэрдилэр. Саха сирин күөллэ­рин, ойуурдарын туора дьон бас билэллэр, кэрдэл­лэр диэн сурах­тары төһө орун­наахтарын туоһулас­пыттарын баайга-дуолга сыһыаннаһыылар кэмитиэтин бэрэссэ­дээтэлэ Се­мен Саморцев хан­ныгын туоҕун саас сааһынан бы­һаа­ран биэрдэ. Тыа хаһаа­йыс­тыбатыгар – үүт харчытыгар, ходуһа үллэрии­тигэр, доруобуйа харыста­былыгар уо.д.а. боппу­руостарга чуолкай эппиэттэри ыллылар.

Илимнииргэ отчуоту истэ 30-тан тахса киһи кэлбит. Илимниир­гэ үгүс дьон Сунтаарга уунан үлэ­лииллэр, оҕолорун үөрэттэрэллэр. Онон Сунтаарга киирэр суол өрө­мүөнүн туруорсаллар. Бу боппу­руос манна эрэ буолбакка, Бор­доҥҥо, Тэҥкэҕэ эмиэ турбута. Тутуу управлениетын начаалын­ньы­гын солбуйааччы Анатолий Ти­мо­феев Сунтаар-Илимниир-Бор­доҥ-Тэҥкэ муниципальнай суол хапытаалынай өрөмүөнүн быра­йыа­­гын үлэтэ 2019 сылга бы­лаан­на­нарын, онуоха диэри бу суол кы­һал­ҕалаах учаастактарыгар кыра­лаан өрөмүөн үлэлэрэ барыах­таахтарын туһунан кэпсээтэ. Сун­таардааҕы киин балыыһа кылаа­бынай бырааһын солбуйааччы­ты­гар Константин Павловка элбэх ыйытыы да, үҥсүү да киирдэ. Олох­­тоохтор медпуун тутуутун, биэлсэрдэрэ суох буолан биэлсэр туруорсаллар.

Ульяна Дмитриевна салайар бөлөҕө үһүс күнүгэр отчуотун Туойдаахтан саҕалаата. Кириэс­тээх нэһилиэгин баһылыгын солбу­йаач­чытынан үлэлии сыл­дьыбыт Владимир Анисимов Туойдаахха баһылыгынан талыл­лан үлэтин саҕалаан эрэр. Бу кыһын өр сыл­лаах туруорсуу, үс сыллаах үлэ түмүгүнэн суоллара оҥоһуллан туойдаахтар сүргэлэрэ көтөҕүллэ сылдьар. Мунньахха 32 киһи кэлэн оскуола бырайыага быйылгы бы­лааҥҥа тоҕо киирбэ­тэҕин, инбэ­лииттэргэ льготалаах эмп, мед­пуун тас үлэтин ситэрии, сайыҥ­ҥы лааҕыр, орто хамнас, хочуо­лунайы тутуу туһунан боппу­руос­тары туруордулар. Кэпсэтии­гэ нэһилиэк урукку баһылыга Мар­гарита Прокопьева улуустааҕы араас куонкурустар, күрэхтэр, тэ­рээһиннэр өрүс хаайан турдаҕына ыытыллаллара сөбө суоҕун, инни­китин суол хаайарын учуоттаан, күнүн-дьылын сөпкө аттаран тэрийэр наадалааҕын бэлиэтээтэ.

Салгыы улуус 2017 с. үлэтин отчуота Хоро нэһилиэгэр турда. Саҥа дьыл иннинэ баһылык сол­буйааччытын миэстэтэ көрүллэн, онно эдэр, эрчимнээх Айаал Захаров ананан үлэлии-хамсыы сылдьар. Ыччаты кытары үлэлээн элбэх хамсааһыны таһааран эрэр. Хоролор эмиэ биэлсэр туруорсу­буттара хаһыс да сылыгар бар­быт. Ааспыт сылга эдэр исписэ­лиистэргэ элбэх кыбартыыралаах дьиэ тутуутугар үлэлээбит олох­тоох дьон хамнастарын аҥаарын ыла иликтэр эбит. Маны таһынан, нэһилиэнньэттэн Сунтаарга 4 кыбартыыралаах дьиэ сарайа суул­­лубутун, поликлиника өрө­мүөнэ хаһан бүтэрин, Кэмпэн­дээйи санаторийыгар путевка сыанатын интэриэһиргээтилэр.

Устьеҕа отчуот нуучча тылынан ыытылынна. Оскуола дьиэтигэр 30-тан тахса киһи кэлэн отчуоту иһиттэ. Нэһилиэк Сэбиэтин дьо­кутаата Егор Тарасов улуус кии­нигэр нэһилиэнньэ үлэлии, ба­лыыһаҕа, бэйэлэрин араас наада­ларыгар үгүстүк киирэр буолан оптуобус сырыыта баара наада­лааҕын эттэ. Бу күһүн 50 сылын үбүлүөйдүүр Устье оскуолата тым­ныыта бэрт, 11-16 кыраадыс эрэ, манна туох эмэ үлэ барыа дуо диэн туруорсаллар.

Бөлөхтөр үс күн нэһилиэктэ­ринэн сылдьыбыттарын кэннэ төрдүс күнүгэр отчуот Сунтаар нэһилиэгэр буолла. Мун­ньаҕы Сунтаар нэһилиэгин баһы­лыга Эдуард Филиппов салайан ыытта, дакылааты улуус баһылыга Анатолий Григорьев туруорда. Сунтаардар улуус салалтатыттан ходуһа түҥэтиитин сааһылыыры, Бартыһаан түөлбэтигэр оҕо былаһааккатын уо.д.а. туруорус­тулар. Суотабай сибээһи тупса­рарга туох үлэ барыан сөбүн, ба­лыыһа иккис уочаратын тутуу ханна тиийбитин, улууска биллэрил­либит Бэйэ оҥорон таһаарар бородууксуйаны сайыннарыы сылыгар бородууксуйаны бата­рарга туох үлэ барарын туһунан ыйытыылар киирдилэр. Сунтаар 2 №-дээх орто оскуолатын ди­риэктэрин солбуйааччы Василий Хаптасов банкоматтарга тохтоон ааста. Аныгы кэмҥэ банкомат аҕыйаҕа, өрөбүллэргэ үлэлээбэтэ дьон үлэтин атахтыыр, уочаракка бириэмэ бөҕө барар буолан банкоматы элбэтии боппуруоһун туруорда.

Сылдьыбыт нэһилиэктэрбити­гэр барытыгар, атыттарга да тур­бута саарбаҕа суох, оптоволо­кон­най сибээс кэлиитэ, интэ­ри­ниэт, суотабай сибээс, үүт квотата, улууска МРТ аппараатын ылыы, цифровой тэлэбиидэнньэҕэ «Са­ха» НКИХ холботуу боппу­руостара турдулар. Манна быра­мыысы­­ланнас отделын начаалын­ньыга Егор Иванов Сунтаар нэһи­лиэгэр оптоволоконнай сибээс киир­дэҕинэ, билигин тутта оло­рор интэ­риниэппит ноҕурууската кыччаан түргэтиэхтээх диэн быһаар­­да. Инникитин нэһилиэк­тэргэ оп­товолоконнай сибээһи холбуурга улуустар бэйэлэрэ үлэлэһиэх­тээхтэр. Онтон МРТ аппааратын ылыыга Константин Павлов нэһи­лиэнньэбит ахсаана аҕыйах буо­лан өрөспүүбүлүкэттэн көрүллү­бэ­тин туһунан эттэ. Манна улуус­путугар кэлэн үлэлии сыл­дьар улахан «Сургутнефтегаз» тэрилтэ­ни успуонсардатан МРТ аппааратын ылларарга үлэ ыытылла турарын туһунан иһитин­нэрдэ. 2017 с. Илим­нииргэ, Уһун Күөлгэ цифро­вой тэлэбиидэнньэ киирэн, ыал­лыы сытар нэһи­лиэктэр үчүгэй хаачыстыбалаах, уонча ханааллаах тэлэбии­дэн­ньэни көрөр кыахтам­мыттара. Манна «Саха» НКИХ холботторору олунньуга буолуох­таах СӨ Быра­быыталыстыбатын отчуотугар күүскэ туруоруохха наада.