Аял Данилов: "Ыт сыла олохпутугар үтүө сабыдыаллаах буолуоҕа дии саныыбын"

Ньурба улууһун Малдьаҕарыгар өрөспүүбүлүкэҕэ эрэ буолбакка, дойдубут атын регионнарыгар тиийэ биллэр аборигеннай лаайкалары иитэр питомник хаhаайына Аял Николаевич Данилов олорор. Кинини ыттары идэтийэн иитэр собуоттар хаһаайыттара, исписэлиистэр, булчуттар бэркэ диэн билэллэр. Ыт сыла үүнэн эрэринэн биһиги кинини кытта кэпсэттибит.

Аял Николаевич Данилов ыт быыстапкаларыгар ситиһиилээх кыттыытынан дойдутун дьоһуннук ааттатан кэллэ. Ону таһынан Сахабыт сирин араас муннуктарыгар эрэ буолбакка, өрөспүүбүлүкэ тас өттүгэр кини үөскэппит, ииппит ыттара эбэтэр онтон хаан тардыылаах ыттар булка сылдьаллара элбэх.

— Дорообо, илиҥҥи халандаарынан Ыт сыла кэлэн иһэринэн сибээстээн дьоҥҥо анаан тугу этиэххиний?

— «Ыт — киһи доҕоро» диэн мээнэҕэ эппэттэр. Киһи бу тыһыынчанан сыллар усталарыгар ииттибит, дьиэтиппит кыылларыттан ыт саамай өйдөөхтөрө уонна киһиэхэ саамай чугастара, бэриниилээхтэрэ. Бары уоргана, чуубустубата сайдыбыт, тулуурдаах кыыл буоллаҕа. Онон бу үүнэр иһэр Араҕас ыт сыла дьоҥҥо-норуокка сабыдыала үчүгэй буолуо дии саныыбын. Ньурбам улууҺун уонна Сахам сирин бары олохтоохторугар дьолу-соргуну, үтүө доруобуйаны, табыллыыны уонна бары саҕалааһыннара, былааннара ситиһиилээхтик олоххо киирэллэригэр баҕарабын!

— Аял Николаевич, бу ураты дьарыгыҥ, ыты иитии туһунан кэпсээ эрэ. Туох-хайдах саҕаламмытай? Ситиһиилэр? Тургутуулар, кэтээн көрүүлэриҥ тустарынан.

— Мин оҕо эрдэхпиттэн ыттары сөбүлүүбүн. 1975 сыл эргин эргин, 6-ы кылааска үөрэнэ сылдьан бэйэм бастакы ыппын ииттибитим. Наһаа өйдөөх, үчүгэй, оҕо сааһым эрэллээх доҕоро этэ. Бу курдук олохпор сүрүн дьарыгым оҥостубут дьыалабар сыстан барбытым. Бэйэм кадровай булчуппун, араас булка барытыгар сылдьабын.

1992 сылтан саҕалаан Илиҥҥи Сибиир лаайкаларын ииттэн саҕалаабытым. Москваттан, Санкт-Петербургтан, Иркутскай уобаластан аҕалтаабытым. Бу кэлии боруода ыттары сиргэ-булка илдьэ сылдьан, кинилэр итэҕэстэрин бэлиэтии көрбүтүм. Дьиҥинэн, кыахтаах, күүстээх үчүгэй боруода ыттар эрээри, тулуурдарынан саха ытыгар тиийбэттэр. Атахтарынан кэбирэхтэр, тымныыга кытааппыт чигдигэ тилэхтэрэ түргэнник аалыллан хаалар, тарбахтарын икки ардынааҕы сарыылара хайыта барар. Аны улахан булка — тайахха — сырыттахха кыраҕа аралдьыйаллар, тииҥи эҥин үрэллэр этэ. Маннык буола сырыттахха, арыт-ардыгар улахан бултан ытыскын соттуоххун сөп.

Ол иһин аборигеннай лаайкалары иитэр буолбутум. Ол эбэтэр саха-эбэҥки ыттара. Биһиги тыйыс усулуобуйабытыгар сөп түбэһэр олус тулуурдаахтар, хойуу түүлээх буолан тымныыны да үчүгэйдик тулуйаллар. Аборигеннай ыттар мээнэ баар буолбатахтар. Уус Маайаттан, Өлүөхүмэ Тээнэтиттэн маннык ыттары ылаттаабытым, билигин оннук боруодалар, хомойуох иһин, онно номнуо суохтар. Иркутскай уобалас Эвенкиятын Суринда, Кит диэн сирдэриттэн уонна Бодойботтон (уруккута Саха сиригэр киирэрэ, онно сахалар билигин да олороллор) аборигеннай хааннаах Илиҥҥи Сибиир лаайкаларын иитэбин.

Бэйэм ииппит ыттарым номнуо 7-8-с көлүөнэ буоллулар. Ииппит, бэйэм илиибитинэн аһарбыт ыттарым ахсаана, ааҕан көрбүтүм, 200-чэкэ буолбут. Оттон дьоҥҥо биэрбитим өссө элбэх.

Ыты иитэргэ булт уонна быыстапка диэн икки арда ыраах. Үчүгэй булчут ыт булгуччу быыстапкаҕа үчүгэйдик кыттар диэн буолбатах, син эмиэ ол курдук быыстапкаҕа кыайыылаах ыттар хайаан да булка олус үчүгэй буолуо суохтарын сөп. Ол эрээри быыстапкаҕа кыттар, онно ситиһиилэнэр эрэ ыттар Арассыыйаҕа биллэллэр. Ыттары маннык тэрээһиннэргэ үчүгэйдик кыттыыларынан сыаналыыллар, мэтээл, диплом биэрэллэр. Мин бэйэм ииттибит «Доҕор» диэн ытым уонна дьоҥҥо биэрбит 4 ытым («Төбө», «Аргыс», «Боотур», «Доҕор») быыстапкалар муҥутуур кыайыылаахтарынан буолбуттара. Хаһаайыттарыгар Сергей Ефимовка, Николай Герасимовка уо.д.а. улахан үөрүүнү аҕалбыттара. Саха сиригэр ыттара маннык ситиһиилэммит атын киҺи суох. Быыстапкаҕа биирдиилээн көрүҥнэринэн бастаабыт ыттарым элбэх. Ол иһигэр Москваттан уо.д.а. куораттартан ыттарбын ылбыттар бааллар.

Булка анаан үөскэтэн ииппит, такайбыт ыттарбын бэйэ-бэйэлэриттэн истиһэ-истиһэ, өрөспүүбүлүкэ бары улуустарыттан, Новосибирскайтан, Иркутскайтан, Красноярскайтан, Москваттан, Смоленскайтан ылаллар. Ыттарбын күһүн аайы анаан тайахха илдьэ сылдьабын, көрөбүн. Билигин бэйэбэр 30-ча ыттаахпын. Сылга биирдэ төрүүллэр. Аборигеннай ыттар көннөрү ыттааҕар оҕолоро аҕыйах буолар. Ыты үлэһээччи олус элбэҕинэн, кинилэр сакаастарын кыайан толорбоппун.

Улууспут урукку баһылыга В.М. Прокопьев мин дьыалабын өйдөөн-өйөөн, ыттарбын илдьэ сылдьан булка үөрэтэрбэр анаан, «Байар» кэпэрэтиип уһун кэмнээх арендаҕа ылбыт сириттэн миэхэ сири биэрэн сыһыарбыта. Онон киниэхэ олус махталлаахпын. Улуус өттүттэн өйөбүл син баар. Улууспут саҥа баһылыга А.М.Иннокентьев эмиэ өйүүргэ бэлэмин биллэрбитэ.