Үөһээ бүлүүлэр өлбөт үйэлээх улуу бэйиэт Бүөтүр Тобуруокап 100 сылын бэлиэтээтилэр

Киэн туттар норуодунай бэйиэппит, Аҕа дойду Улуу сэриитин кыттыылааҕа, Үөһээ Бүлүү улууһун уонна Нам нэһиэгин Бочуоттаах олохтооҕо, «Үлэ кыһыл знамята» бочуот бэлиэлээх, Сталин аатынан уордьаннар кавалердара, биир дойдулаахпыт Бүөтүр Тобуруокап 100 сылын бэлиэтиир үөрүүлээх тэрээһин ыытылынна.

Үбүлүөйдээх тэрээһиннэр бастаан Туймаада хочотуттан саҕалаан, онтон Өргүөт, Ороһу нэһилиэктэринэн үс күн устата бардылар. Түмүктүүр тэрээһин улууспутугар үрдүк таһымҥа ааста.

Күн бастакы аҥаарыгар Ольга Федорова аатынан улуустааҕы ааҕар балаҕаҥҥа «Хотун Бүлүү» олохтоох тэлэбиидэнньэ устубут «Үйэлээх үлэлэр» диэн алта кэрчиктэн турар уус-уран, публицистическай киинэни дьон сэҥээрэ көрдө. Александр Адамов режиссердаах, Александра Григорьева редактордаах икки аҥар чаастаах киинэҕэ Тобуруокап олоҕун, айар үлэтин туһунан көстөр. Бу киинэ былырыын сааскыттан уһуллан саҕаламмыта, ол курдук Дьокуускайга, Ньурбаҕа, Туобуйаҕа, Ороһуга, Намҥа, төрөөбүт туонатыгар Тоҥуоҕа, бэл диэтэр Өлөөн курдук ыраах сиргэ тиийэ уһуллан силигин ситэн дьон көрүүтүгэр таҕыста. Уус-уран киинэҕэ Тобуруокап ырыалара клип быһыытынан киирбиттэр, хоһооннорун ааҕыыта эмиэ киинэни ситэрэн биэрдэ. Киинэҕэ Бүөтүр Ньукулаайабыс булт туһунан кэпсиирэ көстөр, ханна төрөөбүтэ, уоттаах сэриигэ хайдах барбыта, кулуупка, хаһыакка айар үлэтин кэрчик кэмнэрэ, ырыалара, кэргэнигэр, оҕолоругар, сиэннэригэр, төрөөбүт дойдутугар таптала барыта дьэҥкэтик арыллар.

Бу күн оройуоннааҕы культура дьиэтигэр «Тапталлаах бэйиэппит» диэн норуодунай бэйиэт кинигэлэрин быыстапката көрөөччүнү умсугута муста. Бэйиэт олоҕун кэпсиир, көрдөрөр хаартыска быыстапката эмиэ туруорулунна. Маны сэргэ, кини балыксытынан биллэрин сыаналаан, илимҥэ сыһыарыллыбыт балыксыт оҕолор хаартыскалара көрүөхтэн сонун буолла. Кэлбит дьон: «Тапталлаах Тобуруокаппыт баарын курдук санаан ыллыбыт» — диэн бэлиэтээн эттилэр.

Бу кэннэ баһылык Владимир Поскачин уонна улуус уопсастыбаннаһа кыттыылаах ирэ-хоро кэпсэтии, күндү киһибитин ахтан-санаан ааһар чаас тосхойдо. Манна күндү ыалдьыттарынан Бүөтүр Тобурукап төрөппүт кыыһа Саргылана Петровна кэргэнинээн Миитэрэй Наумовтыын, бэйиэт биир дойдулааҕа Василий Харлампьев-Хара Лааҥкы, СР культуратын үтүөлээх үлэһитэ, самодеятельнай композитор Мария Константинова, суруйааччы Муттуххай Бороҥ курдук улууспут киэн туттар дьоно буоллулар.

Түмүккэ, Дария Павлова туруоруутунан «Таптыырга буруй суох» диэн бэйиэт айымньыларынан музыкальнай театрализованнай дьүһүйүү сүүһүнэн киһини биир саалаҕа муста. Ону сэргэ, Нам орто оскуолата «Буукубалар мунньахтара» айымньытын көрдөрөр минньигэс туортарынан сүдү тэрээһиҥҥэ кэлбит дьону күндүлээбиттэрэ – тэрээһини ордук киэргэттэ.

Төрөппүт кыыһа Саргылана Наумова:

— Мин төрөппүттэрбэр иккис кыыс буолабын. 1946 сыллаахха күн сирин көрбүтүм. Аҕам барахсан сэрииттэн эргиллибэтэҕэ буоллар, мин баҕар, олох кэрэтин билиэм суох этэ, онон аҕам миэхэ өрүү чугас, күндү. Сүүс сааһын үрдүк таһымҥа, бэл оҕо уһуйааттарыгар тиийэ бэлиэтээтибит. Кини айымньылара оҕо-аймахха чугаһынан, элбэх хоһооно ырыа буолбутунан тэрээһин элбэх киһи кутун тутта.

Саргылана Петровна кыра сылдьан аҕатын «биллэр-көстөр» бэйиэт дии санаабата эбитэ үһү. Онтон 50 — 55 саастарын бэлиэтиир үбүлүөйдэригэр улахан суруйааччылар, тойоттор кэлэн барар буолбуттарыгар биллэр суруйааччы быһыытынан ылынар буолбуппут диир.

«Кэлин, сааһыран истэҕим аайы Зоя Багынанова ааҕар «Кыыс мичээрэ» балладата, ырыаларыттан Любовь Аммосова толорор «Үүттээх чэй барахсан» ордук күндү буолан иһэллэр. «2001 сыллаахха, аҕабыт өлөр ыарыытыгар сыппытыгар хомуньуустар «Сталин» мэтээлин туттарбыттарын бу баардыы өйдүүбүн. Ити кини тиһэх наҕараадата этэ… Биллэн турар, «сытар» кэмигэр чугас дьоно бары кэлэн барбыттара эрээри, «баран» эрэр киһини туох гынаары көрөҕүт диэбит курдук «кэлимэҥ-барымаҥ» диэччи. Кулун тутар 6 күнүгэр, аттанар сарсыардатыгар өйүн тута сытан: «Сэмэн Тиитэбис доруобуйатынан хайдаҕа буолла, ыалдьар сурахтааҕа, ыл, төлөпүөннээ эрэ» — диэн эдьиийбэр Любаҕа сорудахтаан эриттэрбитэ. Онно эдьиийим Сэмэн Тиитэбистиин бэйэтэ кэпсэппитэ, аҕабыт саҥарбатаҕа… Дьахтар күнүгэр Опера уонна Балет тыйаатырыгар быраһаайдаһыы буолбута, ол кэннэ Бүлүү суолунан айаннаан кэлэрбитигэр улуустар бары аара суолга атаарбыттара…«, — диэн кини кэпсээтэ.

Хара Лааҥкы Бүөтүр Ньукулаайабыстыын хайдах алтыспытын санаата, суруйааччы буола үүнэригэр көмүс куорсуну аспыт күндү киһитин олус истиҥ тылларынан ахтан, кэлбит дьону долгутта:

— Киһини өйдүүр буолуохпуттан Бүөтүр Тобуруокап мин олохпор сырдыгынан сыдьаайар. Кыра сылдьан бэйиэтин билиэм дуу, фронтовигын билиэм дуу, булчут оҕонньор курдук көрөр этим. Биһигиттэн икки ыал нөҥүө олорбуттара эрээри, улаатыахпар диэри кинилэр олбуордарын иһигэр үктэммэтэх бэйэкэм. Онтон Миитэрэй Наумов кинилэргэ күтүөт буолан кэлбитигэр булчуттар булсуһан, Тобуруокаптар дьиэ кэргэттэрин тэлгэһэлэригэр уонна олохторугар «киирбитим» (күлэр). Бүөтүр Ньукулаайабыс миигин элбэххэ такайбыта, бастаан хоһооммун ырытан баран «улаханнык килиэптээн аһыа суоххун» диэбитэ. Онтон 10 хоһооммун көрдөрө биэрбитим, киһим сүтэн хаалан баран, улуус хаһыатыгар таһаартаран соһуппута. Ол онтон мин тирэх ылан, айар аартыгым аана аһыллан суруйааччы буола үүннүм. «Тылы мускуй, кыыһы таптыыр курдук тылы имит-хомут, сүөгэйдэммит үүт арыыланарын курдук эн арыытын-сүмэтин эрэ ордорор курдук толкуйдаа» диэччи. Онтон ийэлэрэ Евгения Васильевна: «Бүөтүр Ньукулаайабыс бу сарсыарда 6 хоһоону суруйда, онтон эн?» — диэн ис хоһоонноох Москубаттан сурунаал илииһигэр суруйан ыытар буолара. Онон мин кинилэргэ төлөммөт иэстээхпин.

Быйыл Бүөтүр Тобуруокап 100 сааһын бэлиэтиир көмүс түгэҥҥэ, анаабыт курдук кини күһүнэ эмиэ 5 сылын туолбута. Онон сылы эргиччи киэн туттар киһибитин ахтан-санаан, күндүттэн күндүнү — олоҕу — туойбут бэйиэппит өлбөт үйэлээх уран тыл маастара буоларыгар сүгүрүйдүбүт, махтаныбыт.